Koperbruin tot donkerbruin: dat is de kleur van gezonde ontlasting. Veranderingen in de kleur of geur van feces kunnen allerlei oorzaken hebben. Wanneer moeten de alarmbellen gaan rinkelen?
1 ONTKLEURDE ONTLASTING
Wat zie je en wat ruik je?
Ontkleurde ontlasting heeft een grijzige, beige of zelfs grijswitte kleur. Deze vorm van ontlasting wordt ook weleens ‘stopverfpoep’ genoemd. De ontlasting bevat veel vet en blijft daardoor bovenin het water in de toiletpot drijven. De structuur is brijig, de hoeveelheden zijn vaak groot en de ontlasting is plakkerig en niet gemakkelijk weg te spoelen: er zijn ‘remsporen’ zichtbaar. Door de onverteerde vetten stinkt de ontlasting erg en is er vaak sprake van veel gas.
Wat is de oorzaak?
Een grijze stoelgang ontstaat meestal door problemen met de alvleesklier, gal of lever. De galkleurstof bilirubine, die ontlasting zijn bruine kleur geeft, kan dan niet vanuit de lever in de darm komen. Ook zorgt het gebrek aan gal dat vet niet goed wordt opgenomen in de dunne darm, waardoor vetdiarree ontstaat (steatorroe). Dit zie je vaak optreden bij een chronische alvleesklierontsteking (pancreatitis) of leverontsteking (hepatitis). Of door een afsluiting van de grote galwegen door galstenen of een tumor.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Ook na een contrastfoto met bariumpap kan de ontlasting tijdelijk ontkleurd zijn. Na een dergelijk onderzoek kan de ontlasting nog enige dagen witte resten van de pap bevatten of witgekleurd zijn. Ook komt steatorroe voor na bariatrische chirurgie bij mensen met obesitas.
Wat triggert je niet-pluisgevoel?
De alarmbellen moeten gaan rinkelen als een patiënt met ontkleurde ontlasting geel ziet. Bij zo’n ‘stille icterus’ – de patiënt heeft geelzucht, maar géén pijn – is vaak sprake van een obstructie van de galwegen. Soms veroorzaakt door een pancreascarcinoom, maar mogelijk ook door galstenen of een goedaardige tumor. Vanwege het risico op een pancreascarcinoom is altijd aanvullend onderzoek nodig.
Wat doe je?
Bij een stille icterus is direct onderzoek nodig door een arts. Vraag in anderegevallen of de patiënt de laatste tijd onbedoeld is afgevallen. Weeg de patiënt en vraag naar het eetpatroon. Als iemand afvalt bij een normaal eetpatroon, kan dat een alarmsignaal zijn. Vraag ook of en waar de patiënt pijn heeft. Bij kanker is er namelijk vaak druk op de plexus coeliacus, een zenuwnetwerk aan de achterzijde in de bovenbuikholte. Dit veroorzaakt pijn, uitstralend naar de rug. Informeer ook naar uitlokkende factoren, zoals vet eten bij verdenking op galstenen. Vraag verder naar jeuk, misselijkheid en eetlustverlies, naast vermoeidheid en lusteloosheid. Als de galwegen zijn afgesloten, is de vertering minder efficiënt en valt de patiënt af. Ook wordt het hormoon cholecystokinine minder efficiënt gebruikt, waardoor de peristaltiek in de darm afneemt. Verder neem de eetlust af en kan misselijkheid ontstaan. Door opstapeling van gal krijgen de patiënten jeuk. Voorafgaand aan een eventueel doktersbezoek kun je de patiënt adviseren een foto te maken van zijn ontlasting. Dat geldt ook bij de andere soorten afwijkende ontlasting.
Grijze stoelgang ontstaat doordat de
galkleurstof bilirubine niet vanuit de
lever in de darm komt
2 GROENE OF GELE ONTLASTING
Wat zie je en ruik je?
De ontlasting heeft een groenachtige of geelgroene kleur. Vaak is sprake van een waterige diarree met een doordringende, scherpe geur.
Wat is de oorzaak?
Als deze groenige ontlasting waterdun is, kan dit een indicatie zijn voor een infectie met de bacterie Clostridium difficile of met het norovirus, rotavirus of adenovirus. Dergelijke infecties heten in de volksmond ook wel ‘buikgriep’. Vaak gaat de diarree gepaard met misselijkheid en braken. De klachten treden plotseling op.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Ook het opheffen van een obstructie in de galwegen (zoals een galsteenoperatie) kan diarree geven die felgroen van kleur is. Dat is opgehoopte gal die zich een weg uit het lichaam baant. De ontlasting zal daarna weer normaal zijn. Sommige mensen hebben een groenachtige ontlasting na het eten van spinazie of erwten. De eerste ontlasting van een baby is altijd donkergroen.
Wat triggert je niet-pluisgevoel?
Wees beducht voor infecties van het maagdarmkanaal bij pasgeborenen, ouderen en patiënten met een verminderd immuunsysteem, zoals hiv-patiënten. Zij hebben een verhoogd risico op een ernstig beloop.
Wat doe je?
Neem in het geval van infecties maatregelen om verspreiding te voorkomen, volgens het protocol van je instelling.
3 RODE ONTLASTING
Wat zie je en ruik je?
De ontlasting bevat lichtrood, vers bloed dat zich gemengd heeft door de hele structuur, óf er zit vers bloed op of om de feces. Om de feces kan een soort vleesnatachtige vloeistof te zien zijn.
Wat is de oorzaak?
Als er druppels bloed te zien zijn die zich niet met de feces hebben vermengd, kan er sprake zijn van een lokale beschadiging in het anorectale gebied zoals een anusfssuur of aambeien. In dat geval ruik je meestal geen ontstekingsgeur. Is dat wel het geval, dan kan er sprake zijn van een pathologische darmziekte of een darminfectie. Denk aan diverticulitis, darmkanker of IBD (inflammatory bowel disease: colitis ulcerosa of de ziekte van Crohn). Nog een aanwijzing voor IBD: slijm bij de ontlasting. Zie onder 5.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Bij een volledig paarsrode ontlasting zonder slijm en zonder kenmerkende geur kan de oorzaak voedselgerelateerd zijn: rode bieten zijn het bekendste voorbeeld.
Wat triggert je niet-pluisgevoel?
Bloed in de ontlasting dat langer aanhoudt dan twee weken. Houd het ontlastingspatroon goed in de gaten: verandert de frequentie? Is er sprake van diarree of vermagering?
Wat doe je?
Vraag naar klachten van vermoeidheid en onbedoeld gewichtsverlies. Breng ook in kaart wat het normale ontlastingspatroon is van de patiënt en of er recentelijk veranderingen zijn opgetreden in de structuur, frequentie of de tijdstippen van de ontlasting. Vraag goed door als de patiënt zegt ‘ik heb diarree’. Verpleegkundig specialist IBD Nienke Ipenburg hanteert de volgende vuistregel: ‘Van diarree is medisch gezien alleen sprake als iemand vaker dan vier keer per dag dunne ontlasting heeft die niet met een vork is op te pakken. Of als iemand meer dan 750 gram ontlasting per 72 uur produceert. Zo’n zestig procent van de patiënten die klagen over diarree, blijkt alleen dunne of brijige ontlasting te hebben of incontinent te zijn voor ontlasting.’ Vraag ook naar eventuele reizen naar het buitenland en of er naasten in de omgeving ziek zijn. Meet met een vingerprik het hemoglobinegehalte om te bepalen of er sprake is van anemie. Zo ja, dan is dat een waarschuwingssignaal voor bloedverlies en is verder onderzoek nodig.
Melena heeft een metaalachtige geur:
wie dat één keer heeft geroken,
vergeet het nooit meer
4 ZWARTE ONTLASTING
Wat zie je en wat ruik je?
Een teerzwarte, glanzende en plakkerige ontlasting (melena) wijst op een probleem hoger in het maagdarmstelsel, bijvoorbeeld in de twaalfvingerige darm, de maag of de slokdarm. De zwarte kleur ontstaat doordat bloed zich mengt met maagsappen. Kenmerkend is de doordringende, metaalachtige geur: als je één keer melena hebt geroken, vergeet je het nooit meer.
Wat is de oorzaak?
De oorzaak is een bloeding in het bovenste deel van het maagdarmstelsel, door bijvoorbeeld een ontsteking, zweer of tumor.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Zwartgekleurde ontlasting komt ook voor bij mensen met anemie die ijzerpreparaten slikken. Vraag altijd of dit het geval is. Zwarte feces kan ook ontstaan als patiënten diarreeremmers gebruiken met actieve kool (zoals Norit).
Wat triggert je niet-pluisgevoel?
Echte melena – met de karakteristieke geur – is áltijd een alarmsignaal. De patiënt moet onmiddellijk doorgestuurd worden naar een arts.
Wat doe je?
Verwijs direct door naar een arts. Vraag ook of er sprake is van onbedoeld gewichtsverlies, braken en (buik)pijn. En: is de eetlust verminderd? Zakt het voedsel goed of heeft de patiënt het gevoel dat het eten in de slokdarm blijft hangen? Meet met een vingerprik het hemoglobinegehalte. Bloedarmoede kan namelijk wijzen op bloedverlies door een tumor, zie bij vraag 3.
5 SLIJM IN DE ONTLASTING
Wat zie je en wat ruik je?
De ontlasting is normaal van kleur, of rood doordat er ook bloed bij zit. De feces bevat (soms grote hoeveelheden) doorzichtig slijm of is vermengd met pus en/of bloed.
Wat is de oorzaak?
Een keer slijm bij de ontlasting, zonder bloed of pus, duidt niet direct op een probleem. Als het vaak voorkomt is nader onderzoek nodig, zeker als er bloed en/of pus in het slijm zit. Frequent slijm in de ontlasting kan wijzen op een chronische inflammatoire darmziekte als colitis ulcerosa of de ziekte van Crohn, maar ook op endeldarmkanker. Alleen slijm is niet altijd een reden om direct aan IBD te denken. Hoge ontlastingsfrequentie, diarree, bloed in de ontlasting en buikpijn die langer dan twee weken duurt wel, nadat een gastro-enteritis is uitgesloten.
Kan er nog iets anders aan de hand zijn?
Ook mensen met het prikkelbare darmsyndroom hebben regelmatig last van slijm bij de ontlasting, gecombineerd met buikpijn en winderigheid. Zij hebben een grillig ontlastingspatroon met afwisselend diarree en obstipatie. Er is dan geen sprake van een ontsteking in de darmen. De klachten kunnen wel erg belastend zijn voor de patiënt.
Wat triggert je niet-pluisgevoel?
Als je patiënt eerder nooit slijm bij de ontlasting had en nu opeens wel, kan dit een reden zijn om de arts in te schakelen. Al is één keer slijm bij de ontlasting geen reden tot paniek. Komt het regelmatig terug dan is het wel iets om serieus te nemen.
Wat doe je?
Vraag ook naar het ontlastingspatroon van de patiënt, onbedoeld gewichtsverlies en vraag of er sprake is van bloed en/of pus in de ontlasting. Bespreek met de arts of er verder onderzoek nodig is.
KADER:
OPVANGEN EN OBSERVEREN VAN FECES
In de thuiszorg
Doe de wc-bril omhoog, leg een laag doorzichtige huishoudfolie over de toiletpot en maak in het midden een kuiltje. Pas op dat de folie niet scheurt. Na het defeceren kan de patiënt de folie oppakken en de ontlasting in een schoon potje met deksel deponeren. Het potje hoeft niet steriel te zijn, ontlasting is dat immers ook niet.
In het ziekenhuis
Veel ziekenhuizen hebben een V-vormig vouwblad met plakstrip dat op het toilet gebruikt kan worden voor het opvangen van feces. De plakstrip komt op de rand van de wc-bril. De patiënt poept op het papier. Het meeste rolt eraf; wat overblijft is voldoende voor medisch onderzoek. Is het vouwblad niet aanwezig, laat de patiënt dan een ziekenhuispo gebruiken.
Bij een stoma
Bij een ileostoma zal altijd sprake zijn van waterige diarree. De ontlasting is immers niet de dikke darm gepasseerd, die zorgt voor indikking van de feces. Het is daarom moeilijk iets uit de inhoud van het stomazakje af te leiden. Gemakkelijker wordt het in het geval van een colostoma, omdat de ontlasting dan wel ingedikt is. De darmflora wordt anders bij een colostoma, maar bloed, pus en slijm zijn wel in het stomazakje te observeren.
In incomateriaal
Feces observeren in incomateriaal zorgt niet vaak voor problemen. De vorm van de ontlasting is lastiger te zien, maar verder hoef je het incomateriaal alleen uit te vouwen. De vaste bestanddelen, zoals onverteerde resten en vezels, liggen aan de oppervlakte. Haal voor een goede observatie altijd een beetje uit het binnenste van de feces.
Met dank aan: Nienke Ipenburg, verpleegkundig specialist IBD in het IJsselland Ziekenhuis in Capelle aan den IJssel, Liesbeth Moortgat, verpleegkundig consulent IBD in AZ Delta te Roeselare (BE), Ben Witteman, MDL-arts in ziekenhuis De Gelderse Vallei in Ede en buitengewoon hoogleraar Voeding en darmgezondheid in transmurale zorg aan de Wageningen Universiteit.
Dit artikel werd gepubliceerd in maart 2018 in Nursing, vaktijdschrift voor verpleegkundigen ©.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Met een grotere bijdrage steun je me nog veel meer. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.