‘Minister De Jonge moet zelf ook geen nepnieuws over vaccins verspreiden’, schreef klinisch psycholoog Colin van der Heiden onlangs in Trouw. Hij stelt dat Hugo de Jonge het nalaat om de burger ‘juist en volledig’ te informeren. Klopt dat wel?

In zijn opiniestuk hekelt Van der Heiden de opmerking van de minister voor Volksgezondheid – na ‘kritische vragen’ van Tweede-Kamerlid Wybren van Haga (Forum voor Democratie) – dat nepnieuws verspreiden gevaarlijk is. Volgens Van der Heiden moet de minister de hand in eigen boezem steken. Hij suggereert dat de informatie die Hugo de Jonge geeft niet klopt: ‘In zowel de Tweede Kamer als in de reguliere en social media beweert de minister bij herhaling dat vaccins ‘uit en te na’ getoetst zijn, en dat ze veilig zijn. Beweringen die aantoonbaar niet stroken met de stand van het wetenschappelijk onderzoek naar de vaccins.’

Eerst maar even een kritische blik op de vragen van Van Haga : want wat zei hij nou eigenlijk? Gelukkig zijn er op internet allerlei filmpjes terug te vinden die direct uitsluitsel geven: Van Haga beweerde tegenover Hugo de Jonge dat ouderen in verpleeghuizen ziek werden van het coronavirus nadat ze de vaccinatie hadden gekregen. Een klassieke drogreden: post hoc, ergo propter hoc. Oftewel: volgens Van Haga werden de bewoners niet na, maar dóór het vaccin ziek. ‘Buitengewoon gevaarlijk en ook gewoon onwaar’, aldus De Jonge, die benadrukte dat bijwerkingen van het vaccin bij Lareb worden gemeld: ‘Die laten we daar vervolgens in alle onafhankelijkheid en transparantie over rapporteren’.

Van Haga suggereert daarna dat de registratie van sterfgevallen in verpleeghuizen en ziekenhuizen frauduleus verloopt: als iemand in het verpleeghuis sterft aan corona, wordt volgens hem het onderliggend lijden als doodsoorzaak opgegeven. Althans, dat is hem ‘ter ore gekomen’: tot zover het controlerend onderzoek van dit Tweede-Kamerlid. In het ziekenhuis zou het precies andersom gebeuren: daar sterft iemand volgens Van Haga aan onderliggend lijden, ‘krijgt vervolgens een wattenstaafje in zijn neus gestopt en dan is het corona’.

Massale fraude met doodsoorzaakverklaringen, ondersteund door de regering: je moet het maar durven roepen. Verder dan hearsay komt Van Haga overigens niet, maar De Jonge schiet uit zijn slof en voilà, de ophefmachine is aangezwengeld. Twijfel zaaien: daarmee scoor je punten bij je achterban, die toch al coronamoe is en zo snel mogelijk terug wil naar normaal.

Dat Van der Heiden het Kamerlid verdedigt, is opmerkelijk. Als hoogleraar zou hij moeten weten dat de opmerkingen Van Haga juist níet kritisch zijn, maar flagrante onwaarheden zijn. Niet alleen het Lareb registreert bijwerkingen van vaccins. De Europese medicijnautoriteit EMA houdt meldingen over bijwerkingen en overlijden uit alle landen in de gaten en brengt daar maandelijks een rapportage over uit. Die rapportages worden ook integraal op de website van de EMA gepubliceerd, waar iedereen deze kan inzien. Toch volhardt Van Haga in de leugen dat bijwerkingen niet worden geregistreerd. Op zijn Facebookpagina schrijft hij doodleuk een week later, op 3 maart: ‘Onbegrijpelijk dat het kabinet zo’n weerstand heeft tegen het per vaccin registreren van bijwerkingen en sterfgevallen. Een eerlijke en deugdelijke registratie zou vanzelfsprekend moeten zijn!’

Terug naar Van der Heiden. Die stelt dat De Jonge niet kan zeggen dat de vaccins veilig zijn. Daar heeft de hoogleraar een punt: elke medische (be)handeling heeft bijwerkingen. Dat geldt voor medicijnen, voor vaccins, voor operaties en zelfs voor ziekenhuisonderzoeken. Honderd procent veiligheid bestaat niet. Elke medische afweging is een kosten/baten-analyse: wegen de voordelen af tegen de nadelen? Dat had Hugo de Jonge beter kunnen uitleggen.

Een voorbeeld: het AstraZeneca-vaccin werd tijdelijk stopgezet omdat 2 op de miljoen mensen trombose ontwikkelden die toegeschreven kan worden als bijwerking van het vaccin, ongeveer vergelijkbaar met het risico op trombose tijdens een zwangerschap. Het slikken van de anti-conceptiepil zorgt bij 500 tot 1000 op de miljoen vrouwen voor trombose. Sinds de jaren 60 is er geen oorzakelijk verband gevonden tussen vaccins en ernstige langetermijnbijwerkingen.

Maar de opmerking van psycholoog Van der Heiden dat de opmerking van De Jonge over de veiligheid van de vaccins ‘niet overeenkomt met de stand van het wetenschappelijk onderzoek naar de vaccins’ is suggestief en alarmistisch. Van der Heiden schrijft: ‘Zo is er nog onvoldoende bekend over de mate waarin vaccins beschermen tegen infecties en vooral tegen virusoverdracht.’ Allereerst: studies laten juist een grote effectiviteit zien, zelfs bij ouderen. Is de effectiviteit 100 procent? Nee: het genuanceerde verhaal luidt dat je niet over de effectiviteit van een vaccin kunt spreken als een welles/nietes-spelletje.

Een vaccin werkt verreweg bij de meeste mensen, maar is afhankelijk van de kwaliteit van het immuunsysteem van het individu, en die verschilt. Hoe ouder, hoe groter de kans dat de kwaliteit van het immuunsysteem afneemt. In sommige gevallen zal het vaccin iets minder beschermen, maar nog altijd beter dan wanneer iemand niet is gevaccineerd. Daarnaast geldt: hoe meer mensen beschermd zijn, hoe minder kans het virus heeft om zich te verspreiden. Dan ontstaat er groepsimmuniteit.

Een goed voorbeeld is de ziekte polio: de meeste mensen die na 1950 in Nederland of een ander westers land geboren zijn, zijn als kind gevaccineerd. Hierdoor komt polio in Nederland niet meer voor.  

Nog opmerkelijker voor een hoogleraar is de volgende passage van Van der Heijden in deze krant: ‘Er is dus nog zoveel onbekend, dat definitieve uitspraken over werkzaamheid en veiligheid niet mogelijk zijn. Dit wordt onderstreept door het feit dat het European Medicine Agency (EMA) de vaccins voorlopig heeft goed gekeurd tot 2023. Pas dan zijn de onderzoeken afgerond.’

Tja. Een wetenschapper zou beter moeten weten: onderzoek naar een nieuw medicijn of vaccin verloopt al tientallen jaren volgens een vast stramien van vier fasen. De eerste drie fasen zijn daarbij het belangrijkst, daar wordt de effectiviteit en veiligheid van de vaccins onderzocht op grote groepen mensen. Zodra deze fasen succesvol zijn doorlopen en het vaccin als veilig en effectief is bestempeld, mag het vaccin aan de bevolking worden verstrekt. Dit punt is bereikt voor de vier vaccins die in Nederland mogen worden toegediend (Pfizer, Moderna, AstraZeneca en Jansen). De laatste fase, fase 4, is bedoeld om het vaccin te optimaliseren: hoe kan het vaccin nóg effectiever worden ingezet? Je zou ‘fase 4’ een achteraf-fase kunnen noemen, een soort extra evaluatie. Zo gaat het ook met andere middelen, van pijnstillers tot chemotherapie. Niets experimenteels dus, maar wetenschap zoals die al decennialang wordt bedreven.

In het geval van corona is de uitdaging groot: vaccinatie alléén zal niet voldoende zijn om het coronahoofdstuk om te slaan, maar vaststaat dat vaccinatie de R, de hoeveelheid mensen die een geïnfecteerde besmet, flink omlaag brengt. Is die onder de 1, dan doven de besmettingen uit. De resultaten in Israël, waar een voortvarende vaccinatiecampagne werd opgestart, laten de effectiviteit van vaccineren duidelijk zien. Het aantal coronabesmettingen daalt daar in rap tempo, onder alle bevolkingsgroepen die gevaccineerd zijn.

Het moge duidelijk zijn: het verwijt van Van der Heiden dat De Jonge zélf nepnieuws verspreidt, is lariekoek. Het klinkt natuurlijk leuk voor de bühne. Als je zo’n pakkende one liner lanceert, weet je van tevoren al dat die aandacht zal genereren, vooral in rechtspopulistische kringen, waar wel eens vaker een bijzondere versie van de werkelijkheid wordt omarmd. Maar wetenschappers, ook psychologen zoals Van der Heiden, hebben een taak om het publiek goed voor te lichten en te beschermen tegen desinformatie. Dat is hier, helaas, nagelaten.

Aliëtte Jonkers, medisch journalist
Bernard Leenstra, arts-onderzoeker en huisarts in opleiding

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Met een grotere bijdrage steun je me nog veel meer. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.

Mijn gekozen waardering € -