Er lijkt een trend gaande dat steeds minder verpleegkundigen zich laten vaccineren tegen de griep. ‘Ik ben nooit ziek’, is vaak het argument. Of: ‘Je immuunsysteem raakt ervan in de war.’ Wat is er aan de hand?
Nederland kent vanaf het midden van de zeventiger jaren een gericht beleid voor het aanbieden van vaccinatie aan mensen die bij griep een verhoogd risico lopen op complicaties. De vaccinatiegraad van risicogroepen steeg van 42 procent in 1995 naar 70 procent de laatste jaren. Niet onbelangrijk was daarbij het advies van de Gezondheidsraad in 1996 om voortaan álle 65-plussers te vaccineren, niet alleen ouderen met een hart- of longziekte.1 Verschillende grote onderzoeken bevestigden de waarde van griepvaccinatie.2,3
Vlaanderen kende aanvankelijk een versnipperd aanbod aan griepvaccinatiecampagnes. Dat gebrek aan samenhang leidde zowel bij de vaccinatoren als bij de doelgroep tot verwarring. Daarom besloten het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ), de Logo’s en de Vlaamse overheid in 2004 om één Vlaamse griepvaccinatiecampagne op te zetten. In de winter van 2008-2009 was 82 procent van de 65-plussers in de rusthuizen gevaccineerd tegen de seizoensgriep.4
Twijfel over effectiviteit
In 2005 ontstond in het wetenschappelijke veld steeds meer twijfel over de effectiviteit van de vaccinatie, zeker bij ouderen. Dr. Thomas Jefferson van de Cochrane Vaccines Field schreef in 2006 in het prestigieuze British Medical Journal dat de effectiviteit van het griepvaccin ‘waanzinnig overschat’ werd.5 Bij ouderen zou het ook niet zorgen voor een daling van het aantal complicaties en sterfte. Dat was koren op de molen van de antivaccinatiebeweging. Op internet doken complottheorieën op over vaccinaties in het algemeen en griepvaccins in het bijzonder; ze zouden slecht zijn voor de gezondheid, je zou er autisme en Alzheimer van krijgen.
Als klap op de vuurpijl brak in 2009 de Mexicaanse griep uit. Waar het in Vlaanderen rustig bleef, volgens viroloog prof. dr. Marc Van Ranst dankzij ‘gematigde berichten in de media’, brak in Nederland grote onrust uit.6 Uiteindelijk bleek het te gaan om een zeer mild virus. Een kleine twintig miljoen griepvaccins die de Nederlandse overheid had aangeschaft, hoefden niet te worden gebruikt.
In datzelfde jaar verscheen bovendien een nieuwe publicatie over de effectiviteit van het griepvaccin bij ouderen en wel in het onafhankelijke en gezaghebbende The Cochrane Library.7 De conclusie: de griepprik beschermt nauwelijks tegen complicaties van de griep bij ouderen, zoals longontsteking – de belangrijkste reden die prof. dr. Roel Coutinho van het Nederlands Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) altijd aanvoerde voor het nut van griepvaccinatie. Maar een andere grote publicatie van The Cochrane Library wees uit dat het griepvaccin bij een andere groep, gezonde volwassenen tussen 20 en 65 jaar, wel degelijk effectief was en het aantal griepgevallen flink kon terugdringen. De prik hielp in 80% van de gevallen als de griep flink heerste en de griepstammen die dan circuleerden matchten met het vaccin, zo analyseerden de Cochraneonderzoekers.8 Als de griepstammen verschilden van die in het vaccin, hielp de griepprik in 50% van de gevallen. Het vaccin hielp in 30% van de gevallen tegen ‘griepachtige verschijnselen’: aandoeningen die lijken op de griep, maar dat officieel niet zijn.
Weerstand
Ook onder verpleegkundigen nam de twijfel toe. Vanaf 2004 gold in Vlaanderen het advies om gezondheidszorgmedewerkers te vaccineren tegen griep, in Nederland vanaf 2007. In Nederland was al vanaf het begin fl ink wat weerstand tegen dit advies. Zo liet in 2008 al 45,6 procent van de verpleegkundigen weten geen griepprik te halen ‘omdat ik kerngezond ben en niet zomaar in me laat prikken’.9 De verwarring was compleet toen het actualiteitenprogramma Zembla in 2010 met een uitzending kwam onder de veelzeggende titel ‘De overbodige griepprik’. Nederland wist het niet meer: moeten we nu wel of niet een griepprik nemen?
In 2011 kwam het tot een dieptepunt: bijna 70 procent van de verpleegkundigen op Nursing.nl zei de griepvaccinatie te weigeren. Veelgehoorde argumenten waren dat het griepvaccin het immuunsysteem zou ontregelen, dat het ‘veel gezonder was voor je afweersysteem om af en toe griep te hebben’ of het kordate ‘ik ben nooit ziek, waarom zou ik dan een griepprik nemen?’ Ook in Vlaanderen blijft de vaccinatiegraad onder zorgverleners laag. Uit een enquête uit 2007 in de regio Schelde Dender bleek dat de vaccinatiegraad bij gezondheidspersoneel sterk verschilde van instelling tot instelling, over de sectoren heen (van 12 procent tot 60 procent).10 De site www.griepvaccinatie.be meldt een gemiddelde vaccinatiegraad onder zorgverleners van 40% in woonzorgcentra en 30% in ziekenhuizen. Volgens Rik Baeten, expert Ziektepreventie en coördinator van het Vlaamse Griepplatform, zijn de motieven van verpleegkundigen en verzorgenden in Vlaanderen om zich niet te vaccineren hetzelfde als in Nederland, en volgens hem vooral gebaseerd op kennisgebrek en misvattingen over vaccinatie in het algemeen, en griepvaccinatie in het bijzonder.10
‘Er bestaan, ook onder verpleegkundigen,
nog veel indianenverhalen over vaccinaties’
Indianenverhalen
Riet Strik-Albers, verpleegkundig specialist kinderimmunologie & infectieziekten aan het UMC St Radboud in Nijmegen, hoort haar collega’s regelmatig discussiëren over de vaccinatie. ‘Niemand weet precies in hoeverre het vaccin effectief is en de patiënten beschermt. Zelf werk ik met hiv-positieve kinderen en kinderen met een primaire immuundeficiëntie (pid). Zij zijn niet of onvoldoende in staat om antistoff en aan te maken. Omdat mijn patiëntengroep een verminderde afweer heeft, voel ik me moreel verplicht om me te laten vaccineren tegen de griep. Van collega’s hoor ik wel eens dat de griepvaccinatie je immuunsysteem in de war maakt. Dat is niet wetenschappelijk te onderbouwen. Er bestaan, ook onder verpleegkundigen, nog veel indianenverhalen over vaccinaties. Ik vind dat iedereen zijn mening erover mag hebben, hoewel goede voorlichting hierin wel van belang is. De griepprik zou ik ook nemen als ik met ouderen zou werken, bijvoorbeeld in een verpleeghuis. Als ik zou werken met patiënten die geen verminderde weerstand hebben? Hm, dan weet ik het niet…’
Spijtig, vindt epidemioloog dr. Luc Bonneux, werkzaam bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) en arts in een verpleeghuis. Hij is onder meer bekend van de column ‘Pinnekesdraad’ (Vlaams voor ‘prikkeldraad’) in Medisch Contact en van het boek ‘En ze leefden nog lang en gelukkig – Hoe gezondheid een industrie werd’. Hoewel hij kritisch is over de griepvaccinatie, is hij wel voorstander van preventief vaccineren van zorgverleners. Hij laat op de vraag waarom verpleegkundigen niet meer vertrouwen op de griepvaccinatie geen spaan heel van de Nederlandse overheid en het RIVM: ‘Wat het vertrouwen in de griepvaccinatie sterk heeft ondermijnd, is het waanzinnige Nederlandse beleid om mensen allerlei onzin op de mouw te spelden en angst te zaaien over een pandemie die niet bestaat. Het vaccin werd opgehemeld tot een noodzakelijk middel, gepromoot door de farmacie en de overheid. Al die onzin heeft de burger in totale verwarring achtergelaten’.
‘De website van het RIVM, ik kan het echt niet anders
zeggen, staat vol leugens over preventieve activiteiten’
‘Leugens’
Bonneux onderschrijft het rapport van The Cochrane Library: voor ouderen is het vaccin zo goed als zinloos. ‘Propaganda’, noemt hij de opmerking van prof. dr. Roel Coutinho in de Zembla-uitzending over dat het vaccin complicaties bij ouderen, zoals een longontsteking, kan voorkomen. ‘De website van het RIVM, ik kan het echt niet anders zeggen, staat vol leugens over preventieve activiteiten. Alle deskundigen die betrokken zijn bij de griepvaccinatie zijn deskundigen die belangen hebben bij vaccinatie. Dat is op zich niet erg: belangen hebben is wat anders dan corruptie. Maar je bent wel partijdig.’
Ondanks deze vlijmscherpe kritiek is dr. Luc Bonneux ervan overtuigd dat verpleegkundigen en andere gezondheidswerkers de griepvaccinatie wél moeten nemen. Hij haalt daarbij het Cochrane-onderzoek aan dat bewijs levert voor de effectiviteit van het griepvaccin onder gezonde volwassenen.‘Er is geen twijfel dat het vaccin werkt bij gezonde mensen. En het is onzin dat de vaccinatie je immuunsysteem in de war zou brengen. Daarnaast moet je je realiseren dat de griepprik een voorzorgsmaatregel is. Voor een voorzorgsbeleid heb je geen harde evidence nodig. In theorie is het zo dat je gemiddeld een keer per tien jaar griep krijgt. Met een vaccinatie zou je van drie griepaanvallen er eentje kunnen voorkomen. Dus: om één klinische griep niet te krijgen, moet je je dertig jaar laten vaccineren. Maar stel dat je er wel een krijgt en op jouw ouderenafdeling overlijdt iemand aan een pneumonie die anders nog een paar jaar geleefd zou hebben, dan is dat toch erg spijtig. Als verpleegkundige heb je nauw contact met de patiënt en daarom is het belangrijk om gevaccineerd te zijn. Daar moet je niet over zeuren, dat is onderdeel van de beroepsethiek. Ik werk in een verpleeghuis en ben gevaccineerd.’
Effectiviteit beperkt
Dat er steeds minder animo is onder verpleegkundigen om de griepprik te nemen, noemt de door Bonneux fors gekapittelde prof. dr. Roel Coutinho van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) ‘eigenlijk heel raar’. Ook hij benadrukt dat de effectiviteit van het vaccin beperkt is, zeker onder ouderen. ‘Tegelijkertijd zijn er sterke aanwijzingen dat het vaccin het risico om griep te krijgen voor patiënten verkleint’, zegt hij. Volgens hem moeten ziekenhuizen veel meer energie steken in het geven van voorlichting en het overdragen van kennis aan verpleegkundigen. Kritiek dat het RIVM verkeerde informatie heeft gegeven of banden met de farmaceutische industrie zou hebben, wijst hij van de hand. ‘Het RIVM voert het beleid uit van het ministerie en dat de Gezondheidsraad adviseert. En voor de rest vertrouwen mensen vooral op het advies van de eigen huisarts. Op onze website staat in feite de onderbouwing zoals die door de Gezondheidsraad is gegeven. Banden met de farmaceutische industrie zijn er niet. Mensen die dat zeggen, kletsen uit hun nek en schaden het vertrouwen in het RIVM.’
De fabels die er ook onder verpleegkundigen zijn over vaccinaties noemt hij ‘wonderlijk’.‘Voor de beroepsverenigingen ligt hier nog een taak om de feiten over griepvaccinatie op een rij te zetten. Ik vind zelf dat verpleegkundigen die vaccinatie zouden moeten nemen. Ze hebben een beroep gekozen om mensen te helpen. Uiteindelijk is het een beslissing van de verpleegkundigen zelf, want verplichten lijkt me geen goede zaak, maar neem die beslissing niet op basis van argumenten die onjuist zijn.’
Verantwoordelijkheid
Komt er in de nabije toekomst een beter griepvaccin? Coutinho twijfelt erover: ‘Dat is erg moeilijk. Waar we vooral veel energie in steken, is om de hulpstoffen in het vaccin sterker te maken.’ Prof. dr. Anke Huckriede, als professor in de vaccinologie verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen (RuG), is daar iets optimistischer over: ‘We begrijpen ondertussen veel beter hoe het immuunsysteem aangeschakeld wordt en deze kennis zal zich te zijner tijd vertalen in effectievere vaccins’, stelt zij. Huckriede doet onderzoek naar nieuwe influenzavaccins én nieuwe manieren om het vaccin toe te dienen, bijvoorbeeld via inhalatie van een vaccinpoeder. Deze vaccinatie zal afweerreacties in de bovenste luchtwegen opwekken, waardoor het virus direct bij binnenkomst onschadelijk wordt gemaakt.
De daling van de vaccinatiegraad onder verpleegkundigen noemt de professor ‘zorgwekkend’. ‘Als verpleegkundige kom je in nauw contact met patiënten. Ook al voel je jezelf niet ziek, dan kun je het griepvirus wel bij je dragen en virusdeeltjes verspreiden via hoesten, niezen of via besmette handen. Ook op oppervlaktes, bijvoorbeeld een nachtkastje, kan het virus 24 tot 48 uur actief blijven en via hand-oog- of hand-neuscontact de patiënt bereiken. Het is belangrijk om kwetsbare patiënten te beschermen én om voldoende verplegend personeel beschikbaar te hebben als de griep uitbreekt. Verpleegkundigen hebben daarom een belangrijke verantwoordelijkheid, die ze niet te licht moeten opvatten.’
Noten
1 Gezondheidsraad. Honderd jaar Gezondheidsraad: een dozijn bespiegelingen.
2 Hak E, Buskens E, van Essen GA et all. Clinical eff ectiveness of infl uenza vaccination in persons younger than 65 years with high-risk medical conditions:
the PRISMA study. Arch Intern Med 2005; 165(3): 274-280.
3 Voordouw AC, Sturkenboom MC, Dieleman JP et all. Annual revaccination against influenza and mortality risk in communitydwelling elderly persons. JAMA
2004; 292(17): 2089-2095.
4 www.griepvaccinatie.be
5 Jeff erson, T. Infl uenza vaccination: policy versus evidence. BMJ 2006;333:912.
6 NOS: helft verpleegkundigen wil geen vaccinatie > www.nursing.nl/nieuws, 5 oktober 2009. [accessed september 2012]
7 Jefferson T, Di Pietrantonj C, Al-Ansary LA, Ferroni E, Thorning S, Thomas RE. Vaccines for preventing influenza in the elderly. Cochrane Database of
Systematic Reviews 2010, Issue 2. Art. No.: CD004876. DOI:10.1002/14651858.CD004876.pub3.
8 Jeff erson T, Di Pietrantonj C, Rivetti A, Bawazeer GA, Al-Ansary LA, Ferroni E. Vaccines for preventing influenza in healthy adults. Cochrane Database of
Systematic Reviews 2010, Issue 7. Art. No.: CD001269. DOI: 10.1002/14651858.CD001269.pub4.
9 ‘Verpleegkundigen laten griepprik links liggen’, www.nursing.nl/nieuws, 2 december 2011. [accessed september 2012]
10 Weblog Dr Rik Baeten, expert ziektepreventie, coördinator van het Vlaamse griepplatform Ondersteuningscellogo’s zw. http://influenza-griep.blogspot.
nl/2007/03/jaarlijkse-griepvaccinatie-voor.html. [accessed september 2012]
Dit achtergrondartikel is in oktober 2012 gepubliceerd in Nursing (©).
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Met een grotere bijdrage steun je me nog veel meer. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.